Een luguber mysterie eindelijk opgelost | Mathijs, Altje en Pietje krijgen een ‘gezicht’

Van oudsher werd Nederweert omringd door een krans van vennen, waterplassen en uitgestrekte heidevelden. In het zuiden van de gemeente lagen de Roevenderpeel en het Schoorwater. Dat gebied had een sinistere bijklank in de oren van vele inwoners. Niet alleen bevond zich daar vanaf de middeleeuwen de gemeentelijke executieplaats waar veroordeelde misdadigers ter dood werden gebracht; vanaf de 19e eeuw was daar ook een algemene begraafplaats waar niet-katholieken, vrijmetselaars en zelfdoders werden begraven. Het gemeentebestuur noemde hen ‘andersdenkenden’. In de beleving van de Kerk, geestelijkheid, bestuur en inwoners van die tijd was er voor hen geen plek in de hemel beoogd en al helemaal niet in de gewijde grond van de kerk.

Voorportaal van de hel
Van 1898 tot 1959 bevond zich aan de Schoordijk in Nederweert, in de heide aan de rand van het moeras, de algemene begraafplaats van de gemeente Nederweert. In de volksoverlevering heeft het terrein altijd een lugubere klankkleur gehad. Als ware het een voorportaal van de hel waarover men liever niet sprak, laat staan begraven wilde worden. Toch was deze locatie ‘in the middle of nowhere’ in alle opzichten een formeel kerkhof, met alle facetten die daar bij horen zoals een omheining (van prikkeldraad; dat dan weer wel), toegangspoort, lijkenhuisje, naambord, beheer en onderhoud.

Diep mysterie
In de herinnering van de inwoners leeft de begraafplaats nog steeds voort. Wie in Schoor tegenwoordig naar de locatie vraagt ziet vingers naar alle kanten wijzen, dus dat schiet niet op. Het gebied is immers ook erg veranderd in de laatste 50 jaar. Herinneringen aan de begravenen heeft ook niemand meer, daarvoor is het te lang geleden. De begraafplaats en de begravenen zijn al decennia een groot mysterie. Voor zover bekend hebben hier in de genoemde periode drie begravingen plaatsgevonden. Minutieus onderzoek in de archieven heeft de tragische levensloop van deze drie ‘andersdenkenden’ nu aan het licht gebracht.

Mathijs, Altje en Pietje
Zo werd hier begraven Mathijs Ridder, bejaard legerveteraan en oorlogsheld. Op hoge leeftijd aan het zwerven gegaan en door een verkeerde stap in het duister verdronken in Sluis 14. En wat te denken van de anderhalf jaar oude baby Altje Ijlder van Kooij, een schipperskind dat in het water van de Noordervaart verdronk. Haar ouders waren niet katholiek en daarom mocht zij niet bij de kerk begraven worden. Het meest spraakmakende geval was de begrafenis van een man die de bijnaam ‘Pietje Puk’ droeg. Deze Nederweerter huisschilder kwam in 1931 door zelfdoding om het leven. Om die reden, en vanwege geruchten dat hij tot de orde van de vrijmetselaars zou behoren, kreeg hij een graf op het Andersdenkendenkerkhof. Door de vondst van oude documenten hebben de hoofdpersonen van deze drie tragische sterfgevallen nu weer een eigen gezicht.

Vuilstortplaats
Na de formele opheffing van de status van algemene begraafplaats in 1959 werd het terrein weinig respectvol gebruikt als zandgroeve en vuilstortplaats terwijl de doden er nog gewoon lagen. In 1966 werden de nog aanwezige stoffelijke overschotten opgegraven en herbegraven. De ruilverkaveling in de jaren ’90 van de vorige eeuw wiste ook de laatste zichtbare sporen van het Andersdenkendenkerkhof uit. In het collectieve geheugen raakte ook de precieze locatie van de begraafplaats verloren. Sindsdien ontstonden er zeer uiteenlopende speculaties over de precieze locatie. Er werd ook wel eens wat over geschreven en nog meer óvergeschreven, maar niemand dook in de echte bronnen. Op basis van gedetailleerde analyse van oude kaarten en documenten is de juiste plek nu echter onomstotelijk vast komen staan.

Symboolwaarde
Hoewel er op die locatie geen bovengrondse en ondergrondse resten bewaard zijn gebleven, is er wel sprake van een hoge cultuurhistorische waarde van deze plek. Als cultuurhistorisch monument of landmark verdient dit object gekoesterd te worden. Het vertelt namelijk een verhaal over de omgang met verstoten andersdenkenden uit de maatschappij, uit een tijd die pas een paar generaties achter ons ligt. Het thema is actueler dan ooit. Het gemeentebestuur van Nederweert wil mede vanwege die symboolwaarde de handschoen oppakken, liefst samen met lokale organisaties en de buurtvereniging. Een herdenkingsteken of herinneringsmonumentje ter plaatse zou een goed idee kunnen zijn. Er is al geopperd om daar een ontwerpwedstrijd aan te koppelen. En om de plek net als de nabijgelegen galgenberg (ook al zo’n sinistere herinnering aan onze geschiedenis…) onderdeel te maken van cultuurhistorische of toeristische fietsroutes en educatieprojecten.

Verbannen
Dankzij het onderzoek van de Stichting Geschiedschrijving Nederweert is het raadsel nu definitief opgelost. Niet alleen weten we nu met zekerheid waar de begraafplaats ooit lag. Ook kennen we het gezicht en de levensloop van hen die vanwege geloof of levensovertuiging ver van de bewoonde wereld hier hun graf vonden. In een tijd dat andersdenkenden letterlijk en figuurlijk naar de rand van de maatschappij werden verbannen. Dat is anno 2020 toch wel iets om over na te denken. Het is nu te hopen dat ons gemeentebestuur de handschoen snel oppakt en samen met plaatselijke verenigingen de daad bij het woord voegt.

Alfons Bruekers
Stichting Geschiedschrijving Nederweert

Wie het hele verhaal over de begraafplaats en de levens van Mathijs Ridder, Altje Ijlder van Kooij en Pietje Puk wil lezen, surft naar www.academia.edu.

Foto’s: Alfons Bruekers