Steken en stoken in de Groote Peel

Al in de middeleeuwen had Nederweert zijn oorspronkelijke naam, Merefelt, ingeleverd voor ‘Weert van den Nedersten Eijnde’. Daarmee werd die naam, later ingekort tot Nederweert, tot een administratieve nevenschikking van (Over-)Weert gedegradeerd. Ook al had Nederweert vanaf ca. 1395 heel geleidelijk een onafhankelijke bestuurlijke en financiële positie ten opzichte van Weert gekregen, de relatie met de grote buur bleef er een van stekeligheden.

In 1547 hadden de inwoners van Nederweert een slepend conflict met hun gravin Anna van Egmond. In haar opdracht voerde een kleine legermacht van opgewonden Weerter schutters een raid uit op het dorp. Met turfspaden gewapende Nederweertenaren verschansten zich in de toren van de St. Lambertuskerk. De wekenlange belegering mislukte en de Weerter schutters werden met harde hand teruggedreven naar Weert. 20 Jaar later poogde de calvinistisch gezinde gravin van Horne de godsdienstige reformatie van Weert naar Nederweert te exporteren. Dat stuitte tijdens de Paasmis op groot protest van met name de vrouwelijk inwoners, die de Weerter predikant bijna lynchten onder de kerktoren. Beide campagnes waren mislukt maar versterkten de animositeit en het wederzijdse vliegen afvangen. Ofschoon overwegend goede buren, klinken de echo’s door tot in onze tijd zoals in de oudere discussies over herindeling en recent nog toen het ging over de vestiging van hotels en casino’s.

Roofbouw
Er was een voortdurend en eeuwenoud conflictthema. Dat betrof het gebruik van het heide- en moerasgebied van de Groote Peel, en met name het steken van turf. Daar ging een lange geschiedenis aan vooraf. In de late middeleeuwen was vrijwel het hele bosareaal van het Land van Weert door roofbouw ten onder gegaan. Gelukkig ontdekte men in de loop van de vijftiende eeuw de turf als goedkope en overvloedige bron van brandstof. In 1482 liet graaf Jacob II van Horne als Heer van Weert en Nederweert het gemeenschappelijke gebruiksrecht van de ‘gemene gronden’ (heide en Peel) vastleggen in een privilege. Daarbij werd de benutting toegewezen aan de inwoners van Weert en Nederweert gezámenlijk. Naarmate de bevolking groeide en de Peelvelden slonken, leidde ook hier de schaarste van natuurlijke hulpbronnen tot oplaaiende conflicten. Regelmatig betwistten de Weertenaren en Nederweertenaren elkaar de gebruiksrechten. Het geheugen over de afspraken uit 1482 bleek vluchtig, en de koppigheid was groot.

Veenbrand
In de zomer van 1745 kwam het zelfs tot een gewapend conflict. Met veel bravoure, wapengekletter en geschreeuw annexeerden de Weerter schutterijen de gemene gronden van de zogenaamde Laarderheide. De annexatie mislukte maar de toon was weer gezet. Op het einde van de achttiende eeuw ontstonden er nieuwe conflicten, ditmaal tussen de inwoners en de toenmalige Heren van Chimay, die als bezitter van Weert en Nederweert de inwoners hun oeroude rechten wilden ontnemen. Dat gaf grote heibel en juridische gevechten. Turfstekers waren soms toch wel echte onruststokers. Tot ver in de negentiende eeuw sleepte dit dossier voort. In 1860 kwam het voor de zoveelste keer tot een conflict. Enkele Weertenaren die door de marechaussee tijdens het turfsteken op Nederweerter grond waren gearresteerd, werden door de rechtbank vrijgesproken. De gemeente Weert kon met het privilege uit 1482 in de hand namelijk aantonen dat alle Peelvelden sinds mensenheugenis gemeenschappelijk gebruikt mochten worden. In de gemeenteraadsvergadering van 22 september 1860 besloot het gemeentebestuur van Nederweert desalniettemin tot een tegenoffensief tegen het Weerter bestuur. Dat bleek onhaalbaar en in 1864 besloten de beide gemeentebesturen daarom maar om een eind te maken aan het eeuwenlange gedoe. Er kwam een gemeenschappelijke regeling waarin de wederzijdse gebruiksrechten van de Peel werden bevestigd. De conflicten die bijna 400 jaar als een veenbrand hadden voortgewoekerd, doofden uit en de vredespijp van de Weerter en Nederweerter turfstekers werd in 1864 definitief aangestoken.

Alfons Bruekers
Stichting Geschiedschrijving Nederweert

Bijschriften: Een turfsteker in de Ospelse Peel toont zijn gereedschappen. Foto: Jef Kirkels, collectie SGN

In 2015 sloten de toenmalige burgemeesters van Weert en Nederweert ‘vrede’ in het Pact van Bracieux. Illustratie: Rim Beckers.