De Nederweerter kermis van 1939 als opmaat voor de oorlog

De kermis van 1939. Nederweert wentelt zich in een gezapige nazomersfeer. Zoals elk jaar wordt de kermis opgebouwd, hangt overal de geur van versgebakken vlaai en doen de slagers goede zaken. Maar toch is deze kermis anders dan alle vorige edities. Er zit onweer en dreiging in de lucht want het rommelt in heel West-Europa. In de Nederweerter kroegen en winkels draait de geruchtenmachine volop. Geruchten die, als de kermis goed en wel begonnen is, bittere waarheid blijken te zijn. Het is de opmaat voor oorlog, en het ergste moet nog komen. 

Vizier op Nederweert, in de Tweede Wereldoorlog

Herdenken
Over een paar dagen herdenken we dat 85 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog begon. En komende herfst is het 80 jaar geleden is dat Nederweert in stapjes bevrijd werd van de Duitse bezetting. De Erfgoedgemeenschap Nederweert richt daarom de komende tijd zo nu en dan het Vizier op Nederweert in oorlogstijd. We doen dat aan de hand van het dagboek van Jean Bruekers. Deze eerste aflevering begint met de Nederweerter kermis van 1939. Een kermis die geheel onverwacht een dramatische wending zou krijgen…

Dagboek
Mijn vader Jean Bruekers (1923-2014), Zjang van Fons de Smeed, was de oudste zoon van hoefsmid Fons Bruekers in de Kerkstraat. Hij zat overal met zijn neus bovenop. Als 15-jarige jongeman begon hij in 1939 zijn dagboek, waarin hij tot ver in 1946 zou beschrijven wat er in Nederweert elke dag gebeurde. Hij kon toen nog niet bevroeden dat het een oorlogsdagboek zou worden. Het bleek later een belangrijk document voor de geschiedschrijving van Nederweert.

Tweede Wereldoorlog
Het hieronder gepubliceerde dagboekfragment begint in de aanloop naar de kermis van 1939. Jean beschrijft de ontwikkelingen in Nederweert en op het wereldtoneel in de eerste tien dagen van wat de geschiedenis in zou gaan als de mobilisatieperiode. Deze Vizier-aflevering eindigt met de aantekeningen van 3 september 1939. Dat is de dag die wordt beschouwd als het officiële begin van de Tweede Wereldoorlog.

Authentiek
De teksten van Jean Bruekers, geschreven in potlood en met vulpen in tientallen schoolschriften, worden hieronder zoveel mogelijk in de originele vorm weergegeven, inclusief spelling- en stijlfouten, om het verhaal zo authentiek mogelijk te laten zijn. Enkele afkortingen zijn voluit geschreven.

Dagboek van 23 augustus – 3 september 1939

Woensdag 23 augustus 1939 begint de spanning om voor de kermis te zorgen. De slagers krijgen goede bestellingen. 

Op Donderdag 24 augustus worden enkele lichtingen opgeroepen wegens de politieke spanning tussen Polen en Duitsland. Ondertussen wordt op ’t voetbalterrein grote kermisvermakelijkheden opgebouwd, zoals er nog nooit tevoren geweest is n.l. autoscooter, circus, schommel, zweefcaroussel, danstent en 2 draaimolens. Enkele families waarvan de man of de zoon onder de wapenen moest, gaan naar de slager en de bakker,  vlees en gebak opbestellen. 

25 en 26 augustus. Op ’t voetbalterrein wordt niet meer doorgebouwt maar onverwachts komt bericht dat de kermis toch door kan gaan. 

Zondag 27 augustus. Na de hoogmis begint de kermis, ’t is een dag van groot plezier in families waarvan de kinderen te oud of te jong zijn en daar wordt dan ook groot kermis gehouden, en veel gedronken. Wij verwachte de gehele familie uit Posterholt en hadden goed voor vlees en gebak gezorgd. Maar ’t werd zondag en nog was er niemand van Posterholt te zien. Daar zaten we met het huis vol vlees en gebak en hadden geen bezoek. Toen gingen we ’t vlees maar aan ’t wekken, want we konden ’t met geen mogelijkheid opkrijgen.

Maandag 28 augustus. Vanmorgen is ’t weer goed kermis. Maar plotseling ’s middags om half 2 komt er een extra bericht aan onze radio. De omroeper zegt: “Nederland, Den Haag. De Nederlandse regering heeft uit voorzorgsmaatregel de Algemene Mobilisatie afgekondigd”. Om 3 uur worden overal plakaten opgeplakt met opschrift “Buitengewone Oproeping, Algemene Mobilisatie enz”. Alle dienstplichtigen van de lichtingen 1924 tot en met 1939 en alle reserve personeel en alle vrijwilligers van Land-, zee- en luchtmacht moeten zich ten spoedigste melden bij hun depôts. De kermis wordt afgelast en er worden plakaten opgeplakt met opschrift dat vanavond de cafés om  9 uur gesloten moeten worden en dinsdag 29 augustus de hele dag. Er werden ook plakaten opgehangen dat de paarden, auto’s en motorrijtuigen ten spoedigste ingeleverd moesten naar het raadhuis komen.

Dinsdag 29 augustus. Vanmorgen stonden we om 4 uur op. We werden wakker doordat er al paarden door de straat kwamen. Om 9 uur is er al een rij aan beide zijde van de straat van H. Beijes tot aan de brug. Allemaal met de kop naar de huizen toe. Voor de winkelruit stonden zes paarden af en toe stak er een paard de kop door ’t raampje van de voordeur in. Men kon onmogelijk buiten komen door de drukte van de paarden. Aan ’t raadhuis staat een veearts en ’t raadhuispersoneel en schreef de paarden op en hangen een kaart aan ’t halster van ieder paard en dan ging ’t in galop naar Weert toe want de boeren waren weer graag vroeg aan huis met of zonder paard. Toen om 10 uur de paarden vertrokken waren kwamen de soldaten de straat in. Ze hebben allerlei spullen zich die ze nodig hebben en gaan langs de huizen zitten. Anders duurt ’t wachten lang altijd maar deze keer hadden ze tijd genoeg toen de auto’s gekomen waren om hun naar ’t station in Weert te brengen. Na ’t middageten komen de gemeente werklieden met grote schoppen en karren ’t paardenmest opladen ’t Is verschrikkelijk wat er al ligt. Wij hebben de hele morgen paarden moeten beslaan daar ze op moesten met goed beslag onder de hoeven.

Woensdag 30 augustus. Worden plakaten opgehangen aan ’t raadhuis en aan de kerk met opschrift “Staat van Oorlog of Beleg”. Er wordt de hele dag nergens gewerkt en alle mensen staan op de straat in troepen elkaar wat wijs te maken over wat komen gaat.

Donderdag 31 augustus. De koningin wordt vandaag 59 jaar. Alle feesten worden van overheidswege afgelast. Wel wordt er vandaag meer gevlagt als ooit te voren. Er wordt afgekondigt dat ’t treinen verkeer alleen toegankelijk is voor ’t militaire verkeer.

Vrijdag 1 september. In Nederweert is ’t te zien dat veel mannen weg zijn. Vanmiddag om 12 uur zegt de radio dat Duitsland aan Polen de oorlog verklaard heeft en dat de Duitse troepen Polen vanuit 3 richtingen aanvallen. Vandaag nog bombardeert de Duitse luchtmacht enkele Poolse steden.

Zaterdag 2 september. Krijgen alle mensen een oproep om Distributie stamkaarten te komen afhalen en levensmiddelenbonnen. Bij Siem Peters wordt een bureau opgericht voor veevoeder en petroleum. Wij gingen er ook heen de kippen en ’t varken opgeven en krijgen bonnen voor kippen en varkensvoer. Ik vroeg ook om petroleum en toen vroegen ze of wij geen fornuis hadden. Ik zei nee (we hadden toch een fornuis) en toen kreeg ik toch petroleum bonnen. Dus dat was gemakkelijk genoeg. Bij Siem staat de hele straat vol volk die bonnen moeten hebben.

Zondag 3 september. Ik ging om half 11 bij Bloks Guul, geschreven Saes, Rosveld, noten halen en toen waren ze daar aan ’t praten dat misschien Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog zouden verklaren. Ik gauw naar huis heen en toen ik thuis was, was ‘t 12 uur en zei de radio dat Groot Brittagne om 11.45 aan Duitsland de oorlog verklaart heeft. Chamberlain heeft een boodschap tot het Britse Imperium gericht per radio. Vanmiddag om ½  5 verklaart Frankrijk aan de Duitsland den oorlog. Vannacht zijn vreemde vliegtuigen boven Nederland geweest. De Nederlandse regering heeft aan beide verzocht een onderzoek in te stellen. Het eerste Engelse schip de Athenia, met 1400 passagiers door de Duitsers in de grond geboord. Ten westen van de Hebriden eilanden en was snel gezonken.

Kermis 1939
Tot zover het dagboek. Zo verliep de kermis van Nederweert in 1939, die onbedoeld de opmaat vormde voor de Tweede Wereldoorlog.

Alfons Bruekers | Erfgoedgemeenschap Nederweert

De Erfgoedgemeenschap Nederweert is het collectief van vijf organisaties die actief zijn op erfgoedgebied in Nederweert: Stichting Geschiedschrijving Nederweert (SGN), Stichting Regionaal Archeologisch Bodem-Onderzoek (STRABO), Geschied- en Oudheidkundig Genootschap De Aldenborgh, Stichting Cultuurhistorische Publicaties voor de regio Weert en de Stichting Historisch Onderzoek Weerterland (SHOW). Hun doel is het stimuleren van de belangstelling voor, en het behoud van erfgoed in de gemeente Nederweert. Door middel van lezingen, excursies en publicaties. Daarbij wordt ook het zogenaamde immateriële erfgoed niet vergeten, zoals dialect, genealogie, historische tradities en folklore.

Kermisterrein in Nederweert, ter hoogte van de huidige Geenestraat. De afgebeelde kermis is overigens niet die van 1939 maar van 1950. Foto: Jos Kirkels, collectie SGN.

Ophangen van mobilisatie-affiches door gemeentesecretaris Fijen en ambtenaar Jozef Kessels op de poort van het ‘sjeeshuis’ naast de St. Lambertuskerk. Fotocollectie SGN.

Opgeroepen dienstplichtige militairen uit Nederweert klaar voor transport naar hun kazernes. Fotocollectie SGN.

Krantenbericht uit de Evening Standard van 4 september 1939 over de ramp met de Athenia.

De Kerkstraat bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog. Foto: Jos Kirkels, collectie SGN.

‘Werkfoto’ van Jean Bruekers (in overall en met handen in de zakken) en zijn vader Fons (met sigaret en handen op de rug), mei 1940 bij de brug Aan Vijftien. Collectie SGN.

Jean Bruekers (links op de foto) beslaat een paard, jaren ’30.