Levendige ruilhandel en bizarre oorlogsgeruchten

Nederweert zwoegt en zucht inmiddels al een maand onder de verwoestende oorlogshandelingen. Alsof er niets aan de hand is, ontstaat in het bevrijde deel van het dorp een levendige ruilhandel tussen burgers en Amerikaanse militairen. Die soldaten hamsteren massaal souvenirs. Wittebrood, cacao, sigaretten, koekjes, limonade en zelfs wapens en fonkelnieuwe legerkleding uit militaire voorraden worden gretig ingeruild tegen Nederlandse zilveren rijksdaalders met de afbeelding van Koningin Wilhelmina, en voor klompen. In Nederweert-Dorp doen de meest bizarre en geruchten de ronde, zoals over vermeende ernstige oorlogsmisdaden in de vorm van onthoofding van twaalf SS-ers in Schoor. Er zijn ook ontroerend mooie verhalen: een van de weinige overlevenden van de Slag bij Caen, waar 30.000 militairen en 3000 inwoners omkwamen, is een hond. Die wordt door de geallieerden als mascotte meegenomen naar Nederweert en krijgt onderdak bij brouwer Fel Hobus in de Kerkstraat. En wat in hemelsnaam te doen als een zware Duitse granaat in je keuken valt, bovenop een stoel terecht komt, op de vloer rolt en vervolgens niet ontploft? Een typisch gevalletje ‘Don’t do this at home’.

Vizier op Nederweert, in de Tweede Wereldoorlog

Herdenken
Dit jaar herdenken we dat 85 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog begon. En deze herfst is het 80 jaar geleden is dat Nederweert in stapjes bevrijd werd van de Duitse bezetting. De Erfgoedgemeenschap Nederweert richt daarom de komende tijd zo nu en dan het Vizier op Nederweert in oorlogstijd. We doen dat aan de hand van het dagboek van Jean Bruekers.

Dagboek
Jean Bruekers (1923-2014), Zjang van Fons de Smeed, was de oudste zoon van hoefsmid Fons Bruekers in de Kerkstraat. Hij zat overal met zijn neus bovenop. Als 15-jarige jongeman begon hij in 1939 zijn dagboek, waarin hij tot ver in 1946 zou beschrijven wat er in Nederweert elke dag gebeurde. Hij was in het najaar van 1944 inmiddels 20 jaar en maakte al vijf jaar lang trouw elke dag notities. Toen hij begon met zijn aantekeningen kon hij niet bevroeden dat het een oorlogsdagboek zou worden. Het bleek later een belangrijk document voor de geschiedschrijving van Nederweert.

Authentiek
De teksten van Jean Bruekers, geschreven in potlood en met vulpen in tientallen schoolschriften, worden hieronder zoveel mogelijk in de originele vorm weergegeven, inclusief spelling- en stijlfouten, om het verhaal zo authentiek mogelijk te laten zijn. Enkele afkortingen zijn voluit geschreven. De namen van NSB-ers en collaborateurs met de Duitse bezetter zijn niet voluit weergegeven.

Dagboek van 18 tot 21 oktober 1944

Woensdag 18 October 1944
De hele nacht Amerikaansen artillerie. Van 7 tot 8 en van 9 tot 12 weer Amerikaanse artillerie. Van 10-11 plotseling weer Duitse granaten na enkele dagen rust. Van half 12 – 1 uur Amerikaans mortiergeschut om de 5 minuten ongeveer 50 granaten. In het huis van Van Tongerloo in het Eind zitten Duitse waarnemingsposten. Leo Kupers in ’t Schoor kreeg van de moffen ’t bevel om met zijn hele gezin in de kelder te gaan. Toen staken de moffen het huis in brand. Hij is nu al  10 dagen vermist, men meent dat zij gestikt zijn van de rook. In het Eind liepen drie burger bij de moffen uit. Een man vluchtte en ging naar de Amerikanen. De moffen hielden de 2 andere gevangen. Op het moment dat de moffen hen wilden neerschieten overrompelden zij de moffen.

Op het ogenblik is in Nederweert een rechercheur die met de marechaussee de verraders verhoord, hij is een neef van C. Roggeveen. Sommige verraders zijn tijdelijk vrijgelaten maar moeten zich elke dag 2 x melden. De Amerikanen hebben een jas van schapenvel met de wol aan de binnenkant. In Schoor zijn 12 SS-mannen door de Amerikanen onthoofd, toen het mes al in het hoofd zat riepen ze nog Heil Hitler. Een soldaat van de Wehrmacht werd meegenomen. In Weert hebben zich al 150 vrijwilligers gemeld. In Nederweert 15 man. Van half 3 tot 8 uur zeer zware Amerikaanse artillerie, alles schudt en dreunt, 70 granaten per 5 minuten. Van 5 tot 6 Amerikaanse beschieting van het eiland. Vandaag moeten alle gevangenen bij de oranjeboom de tankvallen gaan dichtmaken. Vanmiddag om 3 uur reed een zware tank naar het kanaal en vuurde 50 granaten af. Om 4 uur reed hij weer terug naar Boeket en vroeg mij een Amerikaanse soldaat of ik een revolver had dan kreeg ik zijn geweer.

Donderdag 19 October 1944
Vannacht Amerikaanse artillerie. Vanmorgen om 7 uur schoten de moffen 12 granaten af, 1 granaat bij kapelaan Lenders in het huis door het dak. Bij Pastoor 2 granaten, 1 door onze smederij en een boven de gevel van onze turfschop. Om 9 uur Amerikaanse artillerie. Om 1 uur weer plotseling Duitse artillerie. Een granaat vloog bij H. Spierings [adres] A6 door beide gevels en toen bij J. Bruekers A5 door de gevel, door een eiken balk door de zolder tot in de keuken tegen de muur en viel toen door een stoelzitting en rolde onder de tafel. Zij ontplofte niet. Ze zaten allemaal in de kelder. Chretien [mijn broer] die ook in de kelder zat ging kijken en zag de granaat. Toen alles rustig was kroop Chretien stil de kelder uit en ging enige Amerikaanse soldaten halen. Die kropen op de knieën het huis binnen en zeiden dat het zeer gevaarlijk was en dat alles uit het huis moest. Toon van Panne Jan kroop in de kelder en haalde er de stukken van waarde uit. Het huis stond vol rook. De Amerikanen schreven op de muur: Unexploded Shel,  Dangerous. Ome Jean, Marie en Joosten Toon met de vrouw kwamen hier eten en toen wilde Jean naar het huis nog iets gaan halen. Toon Willekens zei toen zo tegen zijn vrouw: “Zeg vrouw, ga met Jean mee, en pak mijn bril”. Zijn vrouw is doof en zou de granaat toch niet horen ontploffen… Maar Jean zei dat hij zelf maar moest gaan, maar toen was het ineens niet meer nodig.

Een granaat viel aan het H. Hart, 2 ontploften in de toren. 1 in de smederij van H. Bijes, 3 in de jongensschool, 1 bij de wed. Hermans (Stuup). Op het ogenblik liggen al 22 Nederweertenaren in Weert in het ziekenhuis. Liebe Frans (Frans Belen) is door de Duitsers in Schoor onthoofd. Bij ons ligt de hele binnenplaats vol granaatscherven. Bij Louis Moonen is weer een granaat in het kippenhok ontplofte, 1 kip gedood. Bij W. Thomassen weer een granaat in ’t huis ontploft. Om 1 uur is Jan V[…] weer vastgezet. Bij H. Bijes zijn alle ruiten uit het huis vernield. Om 3 uur moesten zich alle Amerikaanse soldaten aan deze kant van de weg opstellen met hun wapens om te vertrekken. Aan de andere kant stonden de nieuwe troepen klaar om de posten te bezetten. Ik kreeg van Johnny een battledress en een overall, chicaretten, koekjes en limonadepoeder.

Van 4-7 uur zeer veel Amerikaanse artillerie. Vandaag zijn 57 Duitse granaten in de straat gevallen. Bij deze Amerikanen zijn Polen en Tsjechen bij. We hebben 3 man en een heet Sam, een dikke heet Dan en een noemen we Grootvader. Hij rookt heel lange sigaren die hij in zijn keel steekt. Vanavond kregen we van hen 2 sneeuwwitte mikken, cacou en boter. De Amerikanen verkopen nieuwe bruine legerschoenen met dikke rubber hakken voor 1 en 2 zilveren rijksdaalders. Zij zijn dol op klompen. Zo dikwijls de Amerikaanse kanonnen bulderen gaat de carbidlamp uit van de luchtzuiging.

Vanavond om 5 uur wilden 2 Amerikaanse soldaten bij Ome Jean de granaat gaan halen en ze liepen op de tenen maar toen ze de granaat zagen kwamen ze snel weer terug. Ome Jean en Marie zijn naar Weert vertrokken. De Amerikanen die bij ons zijn, zijn van Kansas. Dagelijks gaan er veel varkens van honger en granaten overstuur omdat de mensen gevlucht zijn.

Vrijdag 20 October 1944
De hele nacht is het stil geweest en van beide zijden geen granaten afgevuurd. Vanmorgen gingen 2 soldaten en Linders bij Ome Jean het huis binnen en toen raapte Linders de granaat op en droeg ze naar de tuin en stopte ze in de grond. Toch vond hij het gevaarlijk met spitten en haalde ze er weer uit en droeg ze naar de Kerksteeg, waar er al meer liggen. Daarna ging hij bij pastoor de granaten ophalen. 

De Amerikanen komen gewoon binnen zitten en delen chocola en sigaretten uit. Met een mengsel van Engelse, Hollandse en Duitse woorden probeert men met hun te spreken. Vandaag is Venray bevrijd. Er is om elk brok puin gevochten. Wij hebben ook een Poolse soldaat. Hij heeft in het Duitse leger gediend en een SS-generaal gedood en is nu in het Amerikaanse leger. Hij gaf ons vanmiddag 2 grote bussen vlees. De gevangenen zijn de Duitse post op Rosveld aan het slopen. Het stelen uit onbewoonde huizen zal zeer zwaar gestraft worden. R. Hobus heeft van de Engelsen een hond gekregen welke de enigste overlevende is uit Caen.

Zaterdag 21 October 1944
Vannacht af en toe Amerikaanse artillerie. Vanmorgen is Frans F[…] uit de Peel vastgezet. Vanmiddag moesten de Amerikanen plotseling vertrekken. De vorige zijn 2x met hun jeep hier geweest en kwamen binnen zitten. De Amerikanen zijn vanmorgen naar Ospel getrokken en nu wordt het eiland vanuit Ospel beschoten. In Ospel liepen gisteren 2 mannen in vrouwen kleren rond, het waren Duitse spionnen. Een ging voor een boom staan en verraadde zich zo als man.

De Duitsers slepen alle mannen van 18-35 jaar naar Duitsland. Vanmiddag moesten J. V[…], W. V[…] en C. bij de marechaussee komen om verhoort te worden tegen opzichter C[…]. Vanavond 0m 7 uur was de lucht vol vliegers. Himmler heeft bevolen dat alle Duitse vrouwen en kinderen handgranaten krijgen om ze tegen de Engelsen te gebruiken. De Russen zitten in Belgrado en de Engelsen in Athene. 

Niemandsland
Tot zover het dagboek van 18 tot 21 oktober 1944. Ospel is een gevaarlijk niemandsland tussen de Amerikanen en Duitsers. De bevolking van Nederweert  leeft in schuilkelders en wacht op betere tijden. De oorlog is nog lang niet voorbij. Grote troepen Amerikanen en geschut beginnen zich in Nederweert-Dorp te verzamelen. Nederweert maakt zich op voor een zware veldslag.

Alfons Bruekers | Erfgoedgemeenschap Nederweert

De Erfgoedgemeenschap Nederweert is het collectief van vijf organisaties die actief zijn op erfgoedgebied in Nederweert: Stichting Geschiedschrijving Nederweert (SGN), Stichting Regionaal Archeologisch Bodem-Onderzoek (STRABO), Geschied- en Oudheidkundig Genootschap De Aldenborgh, Stichting Cultuurhistorische Publicaties voor de regio Weert en de Stichting Historisch Onderzoek Weerterland (SHOW). Hun doel is het stimuleren van de belangstelling voor, en het behoud van erfgoed in de gemeente Nederweert. Door middel van lezingen, excursies en publicaties. Daarbij wordt ook het zogenaamde immateriële erfgoed niet vergeten, zoals dialect, genealogie, historische tradities en folklore.

Spelende kinderen van de familie Janssen bij een tank op het pleintje voor de kerk. Collectie SGN.

Zware verwoestingen in de noordbeuk van de St. Lambertuskerk, veroorzaakt door neerstortend puin van de kerktoren. Foto: Jan Biezenaar, collectie SGN.

Door Duitse troepen in brand gestoken boerderijen in Ospel. Collectie SGN.