Nederweert betaalde een zware prijs voor de vrijheid

Eindelijk lijkt het zover. Op woensdag 14 november zijn er opzwellende geruchten over een op handen zijnde geallieerd offensief om Ospel en Eind te bevrijden. Om 4 uur in de middag breekt de hel los en beginnen honderden kanonnen, in een lange rij opgesteld in Boeket en Laar, met constante en oorverdovende beschietingen. Met grote schijnwerpers wordt de dorpskern verlicht, onder andere om de Britse engineers bij nacht in staat te stellen een noodbrug over de Zuid-Willemsvaart aan te laten leggen. De volgende dag begint een aanhoudend konvooi van tanks, vrachtwagens, trailers en jeeps door  de Kerkstraat te trekken. De bevrijding van het oostelijk deel van Nederweert is nu echt begonnen.

Vizier op Nederweert, in de Tweede Wereldoorlog

Nu er weer contacten mogelijk zijn tussen het Dorp en de kerkdorpen, sijpelen ook de berichten door over de Duitse razzia op volwassen mannen die in Eind een maand eerder heeft plaatsgevonden. Burgers die de oversteek durven te wagen zien dat de omgeving, met name aan de kant van Eind,  een troosteloos beeld biedt van verwoeste gebouwen. Het buitengebied van Ospel is bedekt met stinkende kadavers van door kogels en granaatscherven getroffen vee. Nederweert wordt een logistiek knooppunt voor de geallieerden en daarom wordt het aantal Baileybruggen over het kanaal uitgebreid tot drie stuks. Hoewel op woensdag 15 november overal de nationale driekleur en oranje wimpels wapperen op de huizen, is er weinig te merken van echte feeststemming in het dorp. De prijs die Nederweert betaalde in de vorm van vele oorlogsslachtoffers en een half verwoest dorp is te groot geweest. En aan het aantal oorlogsslachtoffers is nog geen eind, nu overal verborgen landmijnen, boobytraps en onontplofte munitie blijken te liggen.

Herdenken
Dit jaar herdenken we dat 85 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog begon. En deze herfst is het 80 jaar geleden is dat Nederweert in stapjes bevrijd werd van de Duitse bezetting. De Erfgoedgemeenschap Nederweert richt daarom de komende tijd zo nu en dan het Vizier op Nederweert in oorlogstijd. We doen dat aan de hand van het dagboek van Jean Bruekers.

Dagboek
Jean Bruekers (1923-2014), Zjang van Fons de Smeed, was de oudste zoon van hoefsmid Fons Bruekers in de Kerkstraat. Hij zat overal met zijn neus bovenop. Als 15-jarige jongeman begon hij in 1939 zijn dagboek, waarin hij tot ver in 1946 zou beschrijven wat er in Nederweert elke dag gebeurde. Hij was in het najaar van 1944 inmiddels 20 jaar en maakte al vijf jaar lang trouw elke dag notities. Toen hij begon met zijn aantekeningen kon hij niet bevroeden dat het een oorlogsdagboek zou worden. Het bleek later een belangrijk document voor de geschiedschrijving van Nederweert.

Dagboek van 14 tot 19 november 1944

Dinsdag 14 November 1944
Vannacht als gewend Engelse artillerie en rijden van auto’s en ander materiaal. Vanmorgen om 8 Duitse granaten, om half 9, 10, 11 en van 11 tot 12 aanhoudend Duitse artillerie. De hele morgen Engelse artillerie. De hele tijd blijven auto’s hout, zand en stenen brengen. Om 9 uur reden 20 zware tanks naar 14 en 20 zware naar 15 naar de brug.

Gisteravond bij P. Geuzen een Duitse granaat gevallen en alle deuren versplinterd en ’t fornuis in 2 delen gebroken. Volgens de Engelse officieren zal binnen 1 a 2 dagen zo’n grote aanval beginnen dat er nog meer stukken komen dan de laatste maanden veroorzaakt. De mensen moeten alle ruiten in veiligheid brengen daar er anders geen ruit heel blijft. Alle geschut zal op een gegeven moment allemaal aan ’t vuren gaan. De Schansstraat en andere over ’t kanaal moeten zo spoedig mogelijk ontruimd worden. Volgens de geruchten zal vanmiddag kwart op 4 een aanval komen. Bij Anna Spierings staat een Engelse vrachtwagen en in ’t schuurtje bij Roggeveen 40 Tommies en bij Wijen ook een vrachtauto. Bij de boeren is alles vol gepropt met auto’s,  tanks, soldaten enz. Vandaag in de smederij op ’t dak gewerkt en pannen gehangen en om 1 uur alle vleugels met glas uit de ramen genomen en schilderijen afgepakt. Om 4 uur ging ik de kippen voor een week voeren met de smederijdeur sluiten en toen begon plotseling alle Engels geschut met te vuren. Ik moest hals over kop naar binnen en allemaal met etenswaar naar de kelder. Het was zo’n lawaai en alles dreunde en schudde. Het geschut van alle calibers was aan ’t vuren, het was precies of 1000 kruiwagens over de straatkeien hobbelden en aan een stuk huilen van zware granaten. De ene zware ontploffing volgt direct op de andere. Het was zo een geweld en geschut als nooit te voren meegemaakt, het duurde tot kwart op 6 zonder dat het 1 minuut rustig was. Wij konden elkaar geen woord verstaan. 

Om half 6 kwamen ome Jean en Marie hier naar de kelder slapen maar toen kwam de straat zo vol auto’s te staan dat ze eventjes voor 6 weer gauw naar huis gingen slapen in hun eigen kelder. Er zijn minstens 50.000 granaten afgevuurd van kwart voor 4 tot kwart voor 6. Om 6 uur stond de lucht vol strepen van de schijnwerpers welke rondom het dorp zijn opgesteld. Om 7 uur Engelse artillerie en veel verkeer met auto’s. Vandaag is de OD 2 keer komen vragen of de Engelse officieren toch gekomen waren. Het is een aanval geweest met zware 105 mm kanonnen, 80 en 75 en 35 mm kanonnen, granaatwerpers, snelvuur kanonnen, mortieren en mitrailleurs. Om half acht weer veel artillerie. Alles is buiten hel verlicht vermoedelijk om aan de brug te werken. Onder de Engelse aanval zijn op straat links en rechts Duitse granaten gevallen. Nederweert is verlicht met 40 schijnwerpers om de brug te maken en dat het geschut er over kan. Om 7 uur kwam een grote wagen krijgsgevangenen langs en de mensen scholden er op.

Woensdag 15 November 1944
Vannacht veel Engelse artillerie. Volgens de berichten van de radio om 7 uur zei Herrijzend Nederland dat om 4 uur in Nederweert het spervuur geopend was met 600 kanonnen, 70 van 30 cm en de rest van andere maten. Het eiland in ’t kanaal is door de Tommies bezet en langs de kanaal staat alles vol oorlogsmateriaal. Ik ben naar de brug geweest kijken, ze heeft veel weg van de Maasbrug in Roermond. Vanmorgen om 10 uur weer verdragend zwaar geschut. Aanhoudend rijden traktors, walsen, benzinetanks en materiaal hier door de straat de brug over. Er zijn al veel mensen in ’t Eind naar Nederweert gekomen. Vannacht trekken de Tommies de hele avond tot 10 uur. Van de kapitein kreeg ik een Duitse helm en van de soldaten kreeg ik souvenirs. Wij gaven ze allemaal een zilveren dubbeltje met een speldje eraan.

De hele dag zware Engelse artillerie. Bij elk schot worden de huizen op en neer gerukt. Toen ’t donker werd, werd bij elk schot de wolken vuurrood verlicht. De schijnwerpers zetten weer alles in ’t licht voor de frontoperaties te vergemakkelijken. De mensen mogen 5 dagen met geen fiets of voertuig op de weg komen daar dan ’t verkeer belemmerd wordt. Als de nacht voorbij is hebben de moffen nog wanhopig 100 granaten op Nederweert geschoten maar niets geraakt.

Donderdag 16 November 1944
Dag der bevrijding. Vanmorgen werden in alle huizen de rood-wit-blauwe vlaggen uitgestoken en de oranje-wimpel. Het oorlogsmateriaal blijft aaneen vast rollen. Tussen ieder voertuig is geen meter opening. Zware tanks en zware kanonnen. Vanaf gistermorgen geen Duitse granaten meer.

Vandaag op Leveroy de verraders gehaald oa. S.G. enz. Vanmiddag moesten de Tommies plotseling vertrekken naar Roermond. Een bleef achter ’t is de menagemeester, hij wordt vannacht door een auto opgeladen met een defecte motorfiets die ook achtergebleven is. Hij heeft met ons meegeëten en beloofde ons dat hij als hij eten haalt in Valkenswaard hier aan komt en ons sigaretten meebrengt. Het oorlogsmateriaal blijft zonder ophouden doorkomen. Heel zware kanonnen met calibers 37 mm. De koster van ’t Eind is ook ontvoerd. L. Bonen is in vrouwenkleren voor de moffen gevlucht. Vanavond zeer zware artillerie van 30 cm. Als ’t schot afgaat alles vuurrood verlicht en dan een zware knal en de deuren en ramen worden opengerukt en dan even later een vage ontploffing over de Maas. 

Vanmiddag om 4 uur kwamen minstens 1000 Tommie-bombers over en vlogen terug naar Engeland. Volgens de krant zou Hitler gek of kapot zijn daar hij op 11 november ’t laatst gesproken heeft. De Tommies vermoeden dat Duitsland omstreeks kerstmis capituleert. Op ’t ogenblik is het al 10 uur en nu rijden nog aaneen vast. Soms komen een half uur aaneen vast dezelfde wagens dan weer een andere soort. Vandaag zijn er meer dan 2000 wagens en takelwagens, tanks, motors, walsen, tractors, jeeps, rupscars en kanonnen. Vanmiddag kwam M. Fijen vragen om wat huisgerei te lenen, er waren 2 granaten in ’t huis geslagen, 1 in de veevoederketel en 1 in de keuken en hij had niks meer. Af en toe komen ook gevangenkooien langs voor de moffen. Vandaag geen Duitse granaten.

Vrijdag 17 November 1944
Vannacht heeft Holmes hier geslapen daar de auto niet gekomen is. Vannacht veel Engelse artillerie. Volgens de voorlopige controle zijn in Nederweert, Ospel en Eind 170 jongens en mannen meegenomen door de Duitsers. Het oorlogsmateriaal blijft maar rollen. Vanmorgen om 9 uur kwamen de Typhoons over naar Roermond. Dit zijn vliegtuigen welke in de vleugels raketbommen hebben en deze duikende loslaten op de Duitse stellingen. Van 8-10 uur weer veel Engelse artillerie. Eind is heel plat, de huizen van P. Bruekers zijn met de grond gelijk. Bij J. Jonkers in Hulsen Hubert, Pierre en 2 andere ontvoerd en 1 meisje dood. De vrouw van P. Lenders op landmijn getrapt en been af. De OD is nu uitgebreid met vrijwilligers uit Leveroy. Bij Frij de man dood en Frits door de moffen naar Hannover gebracht. Het hele huisgezin van P. Geuns door de moffen ontvoerd maar later weer losgelaten daar de vrouw zwaar ziek was. In Ospel hebben ze van zondag af tot vandaag alle rot en stinkende vee begraven. Een jongen van 18 jaar van Grijmans in ’t Eind doodgeschoten door de moffen. De Duitsers hebben alle mannen naar Viersen gevoerd leeftijd 15-60 jaar. 

Vanmiddag van 4-6 uur kwamen aaneen vast amfibietanks op grote treelers door de straat met achter hadden de treelers 16 wielen. De amfibietanks dienen om door water te rijden bv. de Maas van de dijk af en drijven dan als een boot met schroef naar de andere zijde en kruipen weer tegen de dijk op. Het waren 50 stuks. De hele nacht en de hele dag hebben de Engelsen oorlogsmateriaal door de straat vervoerd. Het is op geen 1000 stuks te raden: tanks, auto’s, vrachtwagens, van alles. Men wordt tureluurs van het lawaai en ’t kijken de hele dag. Zeer zware Engelse artillerie. De ramen rukken en schudden en de gordijnen vliegen een meter van de ramen af. Het land aan het Gesticht staat helemaal vol van tanks. Om 6 uur kwam een lange colonne treelers met bruggen beladen door de straat. Langs alle wegen, ook langs ’t kanaal, rijdt het oorlogsmateriaal de brug over. De Engelsen vuren granaten af met kanonnen met zo’n groot kaliber dat de kinderen voor een appel even in de loop kunnen kruipen. Vanmiddag om 1 uur kwamen de Tommies William ophalen. 

Vanmiddag om 11 uur kwam de familie Peters van Ospel. Zij mochten niet over de brug en blijven nu hier. Nederweert is nu bijna geheel een ellendige puinhoop. 10 Vlammenwerpers door de straat gekomen vandaag. Vanavond om 7 uur tot 10 uur alles verlicht van ontploffende granaten op Roermond.

Zaterdag 18 November 1944
De hele nacht van gisteravond 10 uur de auto’s en ander materiaal door de straat gereden. Toen wij vanmorgen op kwamen stond aan beide zijden op de stoepen vast voor de huizen grote vrachtauto’s met palen en ander materiaal. Midden over de straat stond weer een colonne zonder einde. Om 10 kwam er een Engelse luitenant inkwartiering maken voor 2 soldaten en een kamer voor hemzelf en opslagplaatsen voor pakjes en kisten in de winkel en de grote turfschop. Bij Ome Jean ook. Een half uur later kwamen ze ’t weer opzeggen daar ’t nu in Heijthuijzen moest komen. 

Gisteren is op Ospel weer een ongeluk gebeurd. H. Konings van Ospel trapte op een landmijn en 1 been vloog er van. Vandaag komen weer vluchtelingen door de straat van Staat en Schoor en met een grote zak op de rug en wagentjes vol spullen. De hele dag veel vliegers over gekomen en toen een zware slag. Vanmiddag van 2-5 uur kwamen  auto’s met brugonderdelen en rubberboten. Het eiland in het kanaal is met vlammenwerpers zuiver geblazen en toen bezet. Alle mensen over ’t kanaal hebben bijna niets meer, de boeren nog geen stro meer voor ’t vee te voeren. Bij J. Gommers moesten ze alles van de moffen in de schuilkelder dragen en toen ze klaar waren namen de moffen alles in beslag. Vandaag om 8 uur zijn ze nog aan ’t varen, het is net of alle materiaal van de hele wereld door Nederweert komt. Vanavond om 8 uur komen veel vliegers over, minstens 1000. Vandaag in Boeket 3 granaatkisten gehaald en 30 hulzen, er staan er grote bergen. Vanmiddag om 4 uur kwam een Engelse kapitein zeggen dat hier een autoreparatie werkplaats komt en dat ’t materiaal morgen komt. Er zijn ook veel soldaten bij met op hun mouw ’t opschrift Nederland, dit zijn Engelandvaarders van de Irene Brigade.

Zondag 19 November 1944
Vannacht weer veel oorlogsmateriaal door de straat gekomen. Vanmorgen zijn de Tommies begonnen met weer twee bruggen te leggen. Een over de oude kapotte en een over de nieuwe doorvaart. Zo vanavond was ze bijna klaar, het is een meesterwerk. De hele dag is het weer ontzettend druk geweest van tanks, wagens enz. Vanmorgen kwam bij Ome Jean de Tommies opzetten. 1 kamer voor bureau, 1 voor slaapkamer. Wij gingen vandaag in ’t klooster naar de kerk. Vandaag op Ospel weer een ongeluk gebeurd. Snellen had op een landmijn getrapt. Om 4 uur kregen wij ook inkwartiering: voor in de kamer een kapitein en in de winkel soldaten. Op de plaats 2 vrachtwagens en 2 aanhangwagens en bij Konings de keuken en café vol soldaten. Bij H. Spierings het hele huis vol en bij S. Peters ook, bijna alle huizen liggen vol.

Om 4 uur stond op de straat een Engels officier met een gevangene. Hij kwam hier de winkel in en werd door de Engelse soldaten ondervraagd. Hij vertelde over landmijnen en troepenconsentraties. ’t Verhoor duurde 1 uur toen werd hij naar W. Tomassen gebracht. Daarna gingen we naar ’t kanaal naar de drie bruggen kijken, ze waren bijna klaar. Alles is een troosteloos gezicht langs ’t kanaal. Bijna alle huizen zonder dak en grote gaten in de muur en over ’t kanaal de molen van P. Bruekers is maar een brok verkoolde stenen meer en overal staan afgebrande huizen en staat niets meer als een schoorsteen en wat geblakerde muren. Bij Peulen is ’t verschrikkelijk. Overal langs de weg liggen nog niet ontplofte zware granaten en daar zijn de plaatsen afgemaakt met paaltjes. 

Laatste aflevering
Tot zover het dagboek van 14 tot 19 november 1944. De hele gemeente is nu bevrijd maar de oorlog is nog lang niet voorbij. Jean Bruekers zal tot ver in 1946 dagelijks blijven schrijven in zijn oorlogsdagboek. Maar wat betreft deze reeks publicaties is dit voor nu de laatste aflevering. De redacties van het Weekblad voor Nederweert, Nederweert24 en de auteur bedanken alle lezers voor hun sympathieke reacties. Waarin heel vaak het besef doorklinkt dat alles weliswaar al 80 jaar geleden is, maar dat leven in vrijheid een uitermate broos begrip is, zeker ook in onze moderne tijd.

Alfons Bruekers | Erfgoedgemeenschap Nederweert

De Erfgoedgemeenschap Nederweert is het collectief van vijf organisaties die actief zijn op erfgoedgebied in Nederweert: Stichting Geschiedschrijving Nederweert (SGN), Stichting Regionaal Archeologisch Bodem-Onderzoek (STRABO), Geschied- en Oudheidkundig Genootschap De Aldenborgh, Stichting Cultuurhistorische Publicaties voor de regio Weert en de Stichting Historisch Onderzoek Weerterland (SHOW). Hun doel is het stimuleren van de belangstelling voor, en het behoud van erfgoed in de gemeente Nederweert. Door middel van lezingen, excursies en publicaties. Daarbij wordt ook het zogenaamde immateriële erfgoed niet vergeten, zoals dialect, genealogie, historische tradities en folklore.

De complexe bruggensituatie op 18 november 1944: twee Baileybruggen over het kanaal, en een tijdelijke ‘viaduct’ in de Rijksweg om de kruisende verkeersstromen mogelijk te maken. In de verte het gehavende silhouet van de St. Lambertustoren. Collectie Smethers, archief SGN.

Bovenop de restanten van de opgeblazen brug Vijftien ligt een nieuwe Baileybrug. Foto gemaakt door een van de betrokken Engelse engineers. Britse privé-collectie, archief SGN.

Terwijl Britse engineers de laatste hand leggen aan de tijdelijke Baileybruggen, passeren de eerste troepen de nieuwe doorgangen. Foto: collectie Roggeveen, archief SGN.