Leven in schuilkelders en kennismaking met kauwgum

Het is de eerste week van oktober 1944. Het westen van het dorp is dan weliswaar al een paar weken bevrijd, maar het front zit muurvast in Nederweert. Aanhoudend vallen er Duitse en Engelse granaten en bommen. De inwoners van de Kerkstraat leven al veertien dagen constant in kille en vochtige schuilkelders en slapen op klam stro. Het voedsel begint op te raken en het is extreem gevaarlijk om buiten te zijn. De St. Lambertustoren, die door de Engelsen als observatiepost wordt gebruikt, staat bloot aan zware beschietingen. Schoor en Ospel zijn nog in Duitse handen. In Ospel hebben de Duitsers al 36 boerderijen in brand gestoken. De door de strijd zwaar vermoeide Engelse militairen worden afgewisseld door de Amerikanen. Voor het eerst in hun leven zien de Nederweertenaren gekleurde mannen. En leren ze kauwgum kennen.

Vizier op Nederweert, in de Tweede Wereldoorlog

Herdenken
Dit jaar herdenken we dat 85 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog begon. En deze herfst is het 80 jaar geleden is dat Nederweert in stapjes bevrijd werd van de Duitse bezetting. De Erfgoedgemeenschap Nederweert richt daarom de komende tijd zo nu en dan het Vizier op Nederweert in oorlogstijd. We doen dat aan de hand van het dagboek van Jean Bruekers.

Dagboek
Jean Bruekers (1923-2014), Zjang van Fons de Smeed, was de oudste zoon van hoefsmid Fons Bruekers in de Kerkstraat. Hij zat overal met zijn neus bovenop. Als 15-jarige jongeman begon hij in 1939 zijn dagboek, waarin hij tot ver in 1946 zou beschrijven wat er in Nederweert elke dag gebeurde. Hij was in het najaar van 1944 inmiddels 20 jaar en maakte al vijf jaar lang trouw elke dag notities. Toen hij begon met zijn aantekeningen kon hij niet bevroeden dat het een oorlogsdagboek zou worden. Het bleek later een belangrijk document voor de geschiedschrijving van Nederweert.

Authentiek
De teksten van Jean Bruekers, geschreven in potlood en met vulpen in tientallen schoolschriften, worden hieronder zoveel mogelijk in de originele vorm weergegeven, inclusief spelling- en stijlfouten, om het verhaal zo authentiek mogelijk te laten zijn. Enkele afkortingen zijn voluit geschreven. De namen van NSB-ers en collaborateurs met de Duitse bezetter zijn niet voluit weergegeven.

Dagboek van 4 tot 9 oktober 1944

Woensdag 4 October 1944
Vannacht veel Engelse artillerie. Vanmorgen moest het gemeente werkvolk de mensen in Schoor aan gaan zeggen dat ze naar Weert moeten evacueren. Om 9 uur Duitse artillerie op de kerk weer grote stukken steenwerk afgestort en het dak en het trumke beschoten. Er komen veel vliegers over en er vallen ook bommen. Bij weduwe Wijen is de kippenhok heel doorzeefd. Om half 10 Engelse artillerie. Om 11 uur werd L. Konings door het rode kruis begraven. Hij werd gedragen door 8 man en er zijn foto’s van genomen. Van half 12 – 2 uur Engelse artillerie. Er is een gat in de kerk van 10 x 10 meter. In de kerk liggen 5 karren puin en balken en de grote biechtstoel is vernield en veel kerkbanken kapot.

Van 3 – 5 uur komen veel dubbelrompvliegtuigen over. Er is veel gedreun van ontploffende bommen. Om 5 uur konden wij de granaten naar het Schoor zien vliegen. Zij waren ongeveer 90 cm lang en huilden laag over. Van 5 – 7 weer veel granaten naar het Schoor. Vanavond kwamen veel tanks door de straat. Overal liggen granaat splinters op straat. De tanks die aan het raadhuis door de steeg komen zijn te breed en nemen elke keer een stuk muur van de huizen mee. De electriciteits palen worden gewoon van de grond weg geduwd. Jos B[…] uit Ospel moet zich elke dag melden bij de O.D. en moet aan deze kant slapen.
Hitler heeft aan de Russen wapenstilstandsvoorwaarden gevraagt. Vandaag bij L. Konings in de tuin pantservuisten en granaten gevonden van de moffen. De straat is nu geheel ontvolkt en de winkels zijn nog 2 uur per dag open. Morgen wordt het varken van Gieze Graatje uitverkocht, het varken was de bovenkaak afgeschoten. Er zijn al veel winkels gesloten die uitverkocht zijn. In de kelder slapen valt niet mee, het stro wordt duf en hard. Er zijn nog bijna geen aardappelen uit. De straten zijn allemaal vernield en hebben diepe voren van de tanks.

Donderdag 5 October 1944
Vannacht veel Duitse en Engelse artillerie. In de straat zijn Duitse granaten gevallen bijvoorbeeld Jos Schijven, P. Hermans en M. van Deursen. Om 8 uur weer Duitse artillerie. Vandaag kon elk huisgezin bij Toon Lammers in de schuur 1 kg zout kopen. Ik ben ook geweest. Ondertussen vlogen 1000 Amerikaanse vliegtuigen over en werden wel 200 Engelse granaten naar het schoor afgevuurd. Bij Roes Merten staat alles vol tanks en zijn de wegen in diepe sloten verandert welke vol water staan en de tanks door rijden. Voor voetgangers is het onmogelijk hier te gaan. Overal staan bordjes in de aardappelen en bietenvelden “Danger unexploded granates”.

Van 10 – 1 uur kwam weer een zwerm vliegers over. Vele Engelse tanks hebben een Duitse helm met opschrift “To Berlin”. Vanmorgen heeft een Tommie met vallen een kogel uit zijn geweer door zijn hand. De hele dag gebulder van geschut op verre afstand. G[…] An en haar dochter moeten zich elke dag melden.
Vanmorgen bij Verhagen in Boeket rond de molen Duitse granaten gevallen. Generaal Rommel zijn tijdens de Engelse aanval de ogen blind geslagen. Vandaag zijn in Nederweert 600 granaten op de moffen afgevuurd. In Weert is ook al gebrek aan eten. Vandaag is in Nederweert een nieuwe Engelse legergroep gekomen en de andere vertrokken. Latte Pierke en 1 Flats door de Engelsen op een tank meegenomen. De moffen hebben de molen van Jac. Bruekers in Roeven in brand geschoten. Best bevrijd. Vannacht zijn 6 moffen aan 14 over de kanaal gezwommen en wilden Engelse tanks vernielen. Nu zijn bijna uit alle huizen de ruiten vernield door bommen en granaten. Vannacht hebben wij voor de 14e nacht in de kelder geslapen. Vannacht veel Engelse artillerie en machinegeweervuur.

Vrijdag 6 October 1944
Vannacht tot 1 uur langs het kanaal zeer veel mitrailleurvuur en kanongebulder. Vanmorgen om half 8 de toren weer beschoten, de wijzerplaat is nu kapot en de balustrade is weer afgebrokkeld. Bij aannemer M. Fijen is een granaat in huis ontploft. Vandaag is het buitengewoon druk van de Duitse en Engelse granaten en mitrailleurvuur. Om 11 uur stond van Staat tot in Strateris één grote rij tanks. Er was een hoge Engelse officier bij. Om half 12 kwamen veel vliegers over en lieten overal bommen vallen. Alles dreunde en schudde.

De moffen hebben al 28 boerderijen afgebrand. Vanmiddag zijn weer 2 boerderijen afgebrand. Vanmiddag om 1 uur Jantje van Loon door een granaat gedood. M. Seelen uit Schoor is ook gedood. Vandaag moesten 2 NSB-jers onder bewaking met een stootkar meel halen uit de boerenbond die in ’t front ligt. Om 3 uur schudde alles van het bombarderen. J. van Loon wilde de konijnen gaan voeren en werd door een granaat uiteen gereten. Vandaag zijn in Schoor 40 moffen gevangen genomen.
Om 2 uur veel Engelse artillerie en mitrailleurvuur. Het duurde tot 9 uur en leek op een zeer zwaar onweer men kan elkaar niet verstaan. M. Seelen wordt morgenvroeg en J. van Loon morgenmiddag begraven. Naar men zegt is zware Engelse artillerie op weg. Er komen veel tanks bij en over 2 dagen zou de mof verdreven zijn. De NSB-jers moeten allerlei vuile werkjes opknappen waar andere mensen te goed voor zijn.
De hele dag hebben de deuren en ramen geschudt om schrik van te krijgen. Generaal Montgomery is vandaag in Weert geweest. Om 7 uur kwamen veel vliegers. Alle vreemdelingen die in Nederweert komen worden door de OD op politieke betrouwbaarheid onderzocht. In Ell hebben de Tommies een geheime zender gevonden met 2 SS-mannen.

Zaterdag 7 October 1944
Vannacht veel gebulder de Engelse artillerie. Om half 5 Duitse artillerie. Om 8 uur Engelse artillerie. Om 9 uur is Seelen door het rode kruis begraven. Vanmorgen zijn de NSB-jers weer naar het patronaat overgebracht. Nu hoeft maar 1 gebouw bewaakt te worden. Frans F[…] is nu ook vastgezet.
Vanmorgen ging ik in Strateris melk halen ongeveer bij de Plukzak vlogen 2 geweerkogels langs mijn hoofd. Het waren Duitse. Nu zijn al 36 huizen afgebrand. Van 9 – 10 kwamen veel vliegers over. Ook is van 8 voormiddag tot 2 uur veel mitrailleurvuur geweest. Hitler, Goering, Goebels en Himmler zullen als oorlogsmisdadigers gestraft worden. Gisteren heeft de OD bij Anton de W[…] huiszoeking gedaan. Om 2 – 3 uur huilden weer Engelse granaten over. Om 2 uur kwamen 2000 geallieerde vliegtuigen over naar men zegt elk met 14 paratroops. Van vanmorgen af geen Duitse granaten meer gevallen. In Ell hebben de moffen 45 huizen en boerderijen afgebrand.

Vanmorgen kwam een Engelse auto vol moffen door de straat. De opzichter der N.A.D. uit Deurne in het patronaat vastgezet. De OD heeft 50 Duitse granaten over het kanaal gehaald. Tinus D[…] door Dries de Ridder met een revolver in de rug naar het patronaat gebracht. Vanavond om 6 uur zeer veel Engelse artillerie om de moffen een tegenvuur te laten beginnen. Het is presies of Nederweert vandaag bevrijd is. H. K[…] de Post door de OD over het kanaal gehaald en moet zich geregeld melden. Om half 8 ratelden langs het kanaal weer de Engelse mitrailleurs. L. Boonen zou door een granaatscherf gedood zijn. In Weert zijn al 300 Arnhemmers met Engelse auto’s aangekomen. Dokter Jansen komt bij kapelaan Lenders te wonen. Vandaag kreeg de OD schietles van de Engelsen.

Zondag 8 October 1944
Het wordt in de kelder toch zo ongezond en vochtig. De bedden zijn te kort daar er teveel andere goederen in de kelder staan. Nu ligt in Nederweert de Royal Horse Artillerie divisie. Zo dikwijls de kanonnen vuren vallen lappen kalk in de kelder op ’t bed wat zo lastig is voor op te liggen.

Maandag 9 October 1944
Tegen de morgen waren de Engelsen vertrokken en vervangen door Amerikanen. Het zijn allerlei soorten zwart blank en bruin. Een kwam bij ons binnen en gaf een hand. Hij sprak Hollands en gaf sigaretten. Chretiën [Bruekers] liet hem eigen teelt zien. De hele dag Amerikaans artillerievuur naar Ospel. De Amerikanen hebben hun zakken vol handgranaten en een dolk tussen de slopkousen. Mariekatrien ligt in het ziekenhuis. De Amerikaanse soldaten zeggen niet anders als ‘souvenir’. Hier zijn ze zeer gek op. Hier liggen Indiërs Mexicanen en echte Amerikanen. Vanmiddag vroeg een Indiër aan mij om een brood voor een pakje sigaretten. Hij at het droog op. De Amerikanen hebben een vuil uiterlijk en knagen niets dan kougum. Zij delen kwistig uit en spreken veel met de mensen.

Barre tijden
Tot zover het dagboek van 4 tot 9 oktober. Het zijn barre tijden aan weerskanten van het kanaal in Nederweert. En er is nog geen zicht op verbetering. Zal de grote doorbraak nu dan toch eindelijk snel gaan volgen?

Alfons Bruekers | Erfgoedgemeenschap Nederweert

De Erfgoedgemeenschap Nederweert is het collectief van vijf organisaties die actief zijn op erfgoedgebied in Nederweert: Stichting Geschiedschrijving Nederweert (SGN), Stichting Regionaal Archeologisch Bodem-Onderzoek (STRABO), Geschied- en Oudheidkundig Genootschap De Aldenborgh, Stichting Cultuurhistorische Publicaties voor de regio Weert en de Stichting Historisch Onderzoek Weerterland (SHOW). Hun doel is het stimuleren van de belangstelling voor, en het behoud van erfgoed in de gemeente Nederweert. Door middel van lezingen, excursies en publicaties. Daarbij wordt ook het zogenaamde immateriële erfgoed niet vergeten, zoals dialect, genealogie, historische tradities en folklore.

Door de Duitsers in brand gestoken villa Wetering op de oever van de Zuid-Willemsvaart. Foto collectie SGN.

Een gun carrier in de tuinen van gedeeltelijk verwoeste huizen in de Kerkstraat. Ongekend speeltuig voor de kinderen van dokter Jansen. Foto: Cees Roggeveen, collectie SGN.

Zware verwoestingen in de noordbeuk van de St. Lambertuskerk, veroorzaakt door neerstortend puin van de kerktoren. Foto: Jan Biezenaar, collectie SGN.

De kerk was totaal onbruikbaar door neergestort puin en balken. Foto: Jan Biezenaar, collectie SGN.

Zware beschietingen door de Duitsers vanuit Ospel en Eind ten einde de St. Lambertustoren te vernietigen, leidden tot grote schade. Foto uit 1945, toen men begon met het dichten van de gaten in de torenspits. Foto: Jan Biezenaar, collectie SGN.

In deze krappe en vochtige kelder uit de 16e eeuw verbleven de gezinsleden van Jean Bruekers wekenlang tijdens de bombardementen en beschietingen van Nederweert. Foto familie-archief Bruekers, collectie SGN.

De door de terugtrekkende Duitsers opgeblazen en uitgebrande molen van Jac Bruekers in Roeven. Foto familie-archief Bruekers, collectie SGN.